Het einde:

Deus ex machina en eucatastrophe

Narratieve technieken - deel 8

In deze blogreeks over narratieve technieken komen aan bod:

Deel 1: Het begin ~ Ab ovo, in medias res of post rem
Deel 2: Tijd voor actie ~ De MacGuffin
Deel 3: Hints geven ~ Voorafschaduwing / Foreshadowing
Deel 4: Een dwaalspoor ~ De rode haring / red herring
Deel 5: Relevantie ~ Wet van Tsjechov / Chekhov’s Gun
Deel 6: Spanning ~ Leapfrogging in combinatie met cliffhangers
Deel 7: De druk opvoeren ~ Het tikkende klok-scenario / Ticking clock scenario
Deel 8: Het einde ~ Deus ex machina en eucatastrophe
Deel 9: Herkenbaarheid met een twist ~ Je laten inspireren door tropes

Het idee voor je verhaal is er. Je weet welke ontwikkelingen en avonturen je personages zullen meemaken. Maar hoe ga je deze informatie tijdens je verhaal weergeven? In welke volgorde vertel je het aan de lezer en welke narratieve technieken gebruik je om het geheel nog beter tot zijn recht te laten komen?

Misschien wil je wel spanning opbouwen door middel van cliffhangers, foreshadowing of het tikkende klok-scenario. Of je bent iemand die graag speelt met het al dan niet waarmaken van de verwachtingen van de lezers.

In deze blogreeks nemen we een aantal plottechnieken onder de loep. Welk effect kan het inzetten van deze technieken hebben op de lezer en zijn er ook technieken die je juist beter kunt vermijden?

Hoe creëer je een geloofwaardig einde?

Je verhaal is op stoom gekomen, je hoofdpersoon heeft al een aantal kleinere en grotere obstakels overwonnen op haar reis door jouw boek. Kortom: het is tijd voor een spetterende ontknoping van het belangrijkste conflict. Maar ja, hoe geef je zo’n climax vorm?

Een van de eerste vragen die je jezelf waarschijnlijk zult stellen, is of de protagonist haar doel zal bereiken of niet. Wordt het een ‘… en ze leefde nog lang en gelukkig’ of trekt ze uiteindelijk toch aan het kortste eind?

Waar je ook voor kiest, bij een bevredigend einde speelt het hoofdpersonage een actieve rol in het bepalen wat er tijdens de ontknoping gebeurt. En dat is ook precies het probleem bij de narratieve techniek deus ex machine.

Deus ex machine: hulp van boven

Letterlijk is ‘deus ex machine’ Latijn voor ‘god uit een machine’. Zoals deze vertaling al een beetje verraadt, krijgt de protagonist bij dit type verhaaleinde hulp van bovenaf. Omdat zij hierdoor niet zelf degene is die actief de ontknoping bepaalt, kan dit type climax door lezers als onbevredigend en ongeloofwaardig worden gezien.

Zoals de naam deus ex machine suggereert, kan deze hulp een goddelijke of bovennatuurlijke macht zijn. Waar het echter vooral om gaat, is dat het einde niet logisch volgt uit het voorafgaande. Er verschijnt bijvoorbeeld een volledig nieuw personage in beeld dat de hoofdpersoon komt redden, de hoofdpersoon vindt een speciaal wapen zonder daar bewust naar op zoek te zijn geweest, of zij wordt wakker en ze blijkt alles te hebben gedroomd.

Zo’n onverwachte ontknoping om het verhaal bijvoorbeeld alsnog een happy end te geven, zal voor de meeste lezers voelen als een noodgreep. De auteur had een prachtige dramatische situatie voor de protagonist gecreëerd, maar wist daarna even niet meer hoe zij zichzelf en de protagonist daaruit kon redden.

Een tip om dit te voorkomen: bedenk al ruim van tevoren hoe je je boek wilt gaan eindigen, niet pas als je aan de ontknoping begint. Hoe eerder je nadenkt over mogelijke eindes, hoe eerder je hier al in je verhaal op kunt anticiperen. Zo voorkom je een einde dat uit de lucht valt.

Eucatastrophe: eind goed, al goed

Een variant op de deus ex machine is de ‘eucatastrophe’. Ook bij de eucatastrophe gebeurt er iets onverwachts waardoor de hoofdpersoon op het laatste moment wordt gered van een verschrikkelijk en vrijwel onvermijdelijk lot.

Een verschil is echter dat er bij de eucatastrophe gedurende het verhaal toch al een beetje op dit positieve einde is geanticipeerd, waardoor het handelen van de hoofdpersoon indirect toch effect heeft gehad.

Het woord ‘eucatastrophe’ werd bedacht door de schrijver J.R.R. Tolkien door het Griekse ‘eu’ (‘goed’) samen te trekken met ‘catastrophe’ (de ‘ontknoping’ van een plot). Volgens Tolkien kun je echter ook gebruikmaken van de eucatastrophe zonder een deus ex machine in te zetten.

SPOILER: het einde van The Lord of the Rings is het bekendste voorbeeld van een eucatastrophe. Alles wijst erop dat de slechterik Sauron de strijd gaat winnen. Frodo had als doel om de Ring te vernietigen, maar tijdens de ontknoping besluit hij dat hij het ding toch graag voor zichzelf wil houden. Hij heeft dus gefaald om zijn missie te volbrengen. Op dat moment verschijnt echter Gollum, die de Ring steelt, maar door zijn euforie in het vuur stort, waardoor de Ring alsnog wordt vernietigd.

De indirecte invloed van hoofdpersoon Frodo op de uiteindelijk toch nog goede afloop is dat hij eerder in het verhaal het leven van Gollum heeft gespaard. Dit deed hij terwijl hij daarmee een groot risico liep en zijn vriend Sam het er absoluut niet mee eens was. Deze kleine goede daad zorgt ervoor dat het kwaad wordt verslagen.

Heb jij je wel eens schuldig gemaakt aan een (kleine of grotere) deus ex machine? 😉 Of ken je nog een mooi voorbeeld van een eucatastrophe?

Deel het in de besloten Facebookgroep van BackWords.

In het volgende deel van deze blogreeks over narratieve technieken: Herkenbaarheid met een twist – je laten inspireren door tropes.

PS Ben je er nog niet uit hoe je jouw verhaal wilt eindigen maar wil je daar wel graag mee aan de slag? Tijdens mijn online schrijfcursus ‘Creatief schrijven – In 16 weken van Writer’s Block naar Blurb’ gaan we in module 8 o.a. brainstormen over de grote ontknoping voor jouw boek.

Daarbij gaan we kijken naar vragen als: wat kenmerkt een bevredigend einde, welke type eindes bestaan er, welke climaxen kun je het beste vermijden en welke vragen moet je zorgen dat jouw ontknoping minimaal beantwoordt?

👉 Kijk snel of mijn schrijfcursus iets voor jou is.